Τα Ξύλινα Υπόστυλα Τεμένη της Μεσαιωνικής Ανατολίας, γνωστά για τα περίτεχνα ξυλόγλυπτα και χειροποίητα στοιχεία που περιλαμβάνουν, είναι τα νέα μνημεία της Τουρκίας που προστίθενται στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, μετά το Γόρδιον. Τα τεμένη συμπεριλήφθηκαν στον κατάλογο της UNESCO κατά τη 45η Διευρυμένη Σύνοδο της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO στο Ριάντ, στο Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας, που πραγματοποιήθηκε το διάστημα 10-25 Σεπτεμβρίου 2023. Με τη συμπερίληψή τους στον κατάλογο, ο αριθμός των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Τουρκίας αυξήθηκε σε 21.
Τα ιστορικά τεμένη, που ξεχωρίζουν ως οι πλέον αντιπροσωπευτικοί εκπρόσωποι των ξύλινων υπόστυλων τεμενών της Ανατολίας, είναι και οι πρώτοι σειριακοί πολιτισμικοί χώροι της Τουρκίας που καταχωρήθηκαν στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Αυτή η σειριακή εγγραφή περιλαμβάνει πέντε υπόστυλα τεμένη που ανεγέρθηκαν στην Ανατολία μεταξύ των τελών του 13ου και των μέσων του 14ου αιώνα, καθένα εκ των οποίων βρίσκεται σε διαφορετική επαρχία της σημερινής Τουρκίας. Μεταξύ των τεμενών που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της UNESCO είναι το τέμενος Beyşehir Eşrefoğlu (Μπεϊσεχίρ Εσρέφογλου) στο Ικόνιο (Konya), το τέμενος Sivrihisar Ulu (Σιβριχισάρ Ουλού) στο Eskişehir (Εσκί Σεχίρ), το τέμενος Kasabaköy Mahmut Bey (Κασαμπόκιοϊ Μαχμούτ Μπέι) στην Κασταμονή, το τέμενος Ahi Şerefeddin (Αχί Σερεφεντίν) ή Arslanhane (Αρσλανχανέ) στην Άγκυρα και το τέμενος Afyonkarahisar Ulu (Αφιόν Καραχισάρ Ουλού).
Τα τεμένη αυτά παρουσιάζουν κοινά τεχνικά χαρακτηριστικά, παρά το γεγονός ότι εντοπίζονται σε διαφορετικά σημεία της χώρας. Σύμφωνα με την UNESCO, ο ιδιαίτερος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των τεμενών ενσωματώνει ένα εξωτερικό περίβλημα τοιχοδομής με σειρές ξύλινων εσωτερικών κιόνων («υποστυλώματα») που στηρίζουν μια επίπεδη ξύλινη οροφή και τη στέγη. Ξεχωρίζουν επίσης για τα περίτεχνα ξυλόγλυπτα και χειροποίητα στοιχεία τους. Τα τεμένη παρουσιάζουν ένα εξαιρετικό επίπεδο ξυλογλυπτικής και αισθητικής με τα μινμπάρ (άμβωνες) που κατασκευάστηκαν βάσει της τεχνικής «kündekari» (κιουντέκαρι) –μια διακοσμητική καλλιτεχνική μέθοδο στο πλαίσιο της οποίας μικρά κομμάτια ξύλου κομμένα σε γεωμετρικά σχήματα συνδέονται για να σχηματίσουν μια μεγάλη επιφάνεια–, εγχάρακτα διακοσμητικά που ονομάζονται kalem işi (καλέμ σί) και σχολαστική ξυλουργική επεξεργασία στις πόρτες, στα κιονόκρανα, τα δοκάρια της οροφής και στους πρόβολους. Αυτές οι, καλοδιατηρημένες από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα, ιστορικές κατασκευές αναδεικνύουν πολύτιμα στοιχεία για τη ζωή και τον πολιτισμό της Ανατολίας.
Αυθεντικά τεμένη που έχουν συμπεριληφθεί στον κατάλογο της UNESCO
Το τέμενος Μπεϊσεχίρ Εσρέφογλου είναι το μεγαλύτερο ανάμεσα στα τεμένη της Ανατολίας με ξύλινους κίονες και δοκάρια. Το τέμενος, που ανεγέρθηκε μεταξύ του 1296 και του 1299, αντανακλά τη μεγαλοπρέπεια των λίθινων και ξύλινων κατασκευών της περιόδου των Σελτζούκων και περιλαμβάνει όλα τα χαρακτηριστικά που συναντάμε σε πολλά τεμένη αυτών: πολλαπλούς ξύλινους κίονες, οροφή εξολοκλήρου διακοσμημένη με ξύλο και μοτίβα καλέμ ισί και ένα μινμπάρ εξολοκλήρου κατασκευασμένο από ξύλο.
Το τέμενος Σιβριχισάρ Ουλού είναι ένα άλλο σπάνιο παράδειγμα μεγάλου τεμένους με ξύλινους κίονες στην Ανατολία. Το ηλικίας οκτώ αιώνων τέμενος, όπου μπορούν να προσευχηθούν ταυτόχρονα 2.500 άτομα, διαθέτει τέσσερις πύλες και μια οροφή που στηρίζεται από 67 κίονες. Μοτίβα καλέμ ισί διακοσμούν τα ανώτερα τμήματα αυτών των πυλώνων. Το τέμενος φημίζεται επίσης για το μινμπάρ από καρυδιά με γεωμετρικά διακοσμητικά στοιχεία καθώς και αντίστοιχα στοιχεία που παραπέμπουν σε σχηματισμούς ανθέων.
Το τέμενος Καζαμπάκιοϊ Μαχμούτ Μπέι, που κατασκευάστηκε το 1366 στο μπεϊλίκι του Τσάνταρ (Çandar) –ένα από τα πριγκιπάτα που δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα της παρακμής των Σελτζούκων (κράτος των Σελτζούκων της Ανατολίας)–, κατέχει μια ξεχωριστή θέση μεταξύ των ξύλινων τεμενών στην Ανατολία. Είναι αξιοθαύμαστο λόγω του γεγονότος ότι χτίστηκε χωρίς να χρησιμοποιηθεί ούτε ένα καρφί, καθώς επίσης για το μοναδικό εσωτερικό του και τις ξύλινες κατασκευές του. Η πύλη του τεμένους, ένα καλλιτεχνικό αριστούργημα, φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο Εθνογραφίας της Κασταμονής. Στη θέση του έχει τοποθετηθεί ένα αντίγραφο της αρχικής πύλης.
Το τέμενος Αχί Σερεφεντίν, επίσης γνωστό ως Αρσλανχανέ, είναι ένα σημαντικό έργο με ιστορία οκτώ αιώνων, παρά την πολύ απλή εξωτερική του όψη. Χτισμένο στις αρχές του 13ου αιώνα, το τζαμί ονομάστηκε Αρσλανχανέ, που στα τουρκικά σημαίνει καταφύγιο λιονταριού, λόγω του αρχαίου αγάλματος ενός λιονταριού το οποίο είναι θαμμένο στον τοίχο του συγκροτήματος τάφων που εντοπίζονται ανατολικά του τεμένους. Το μονώροφο τέμενος αποκαλύπτει την αρμονία του συνδυασμού των spolia (τμήματα αρχιτεκτονικών μελών κατεστραμμένων κτιρίων) και του ξύλου στους 24 ξύλινους κίονες και τις μαρμάρινες κεφαλές τους.
Το τέμενος Αφιόν Καραχισάρ Ουλού, ένα από τα μεγαλύτερα τεμένη της πόλης, χτίστηκε μεταξύ του 1272 και του 1277. Το τέμενος είναι ένα από τα μοναδικά παραδείγματα κτιρίων της περιόδου των Σελτζούκων, με την χαρακτηριστική αρχιτεκτονική του από ξύλο και πλακίδια με επίστρωση υάλου. Η οροφή του από ξύλινα δοκάρια υποστηρίζεται με τη βοήθεια 40 ξύλινων κιόνων, τα κιονόκρανα των οποίων είναι κατασκευασμένα από αρχιτεχνίτες.
Τα ξύλινα τεμένη των Σελτζούκων και των Οθωμανών της Ανατολίας αποτελούν σπάνια παραδείγματα θρησκευτικής αρχιτεκτονικής με την αξιοποίηση του ξύλου χωρίς χρήση καρφιών και εντυπωσιακά διακοσμητικά χειροποίητα στοιχεία. Η παράδοση της οικοδόμησης μιας σειράς από τεμένη με ξύλινη στέγη και ξύλινους κίονες συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα στις περιοχές μακριά από το κέντρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.