Στα 800 μέτρα υψόμετρο, εκεί που οι πλαγιές των Αθαμανικών Ορέων, γνωστά και ως Τζουμέρκα, συναντούν τον ουρανό της Ηπείρου, ένα χωριό ζει με τον παλμό του νερού. Το Βουργαρέλι είναι ένας συνοικισμός χτισμένος στις νότιες απολήξεις μιας οροσειράς. Είναι μια ζωντανή χρονογραφία όπου κάθε στοιχείο του τοπίου, από τα φαράγγια του Άραχθου και του Αχελώου μέχρι τις κορυφές του Προφήτη Ηλία και της Ομαλής, λειτουργεί ως φύλακας παλιών μυστικών.
Πέτρα, Νερό και Αιώνες
Ανεβαίνοντας τα καλντερίμια προς την κεντρική πλατεία του οικισμού, συναντάς δύο πέτρινα μνημεία που ξεχωρίζουν: τις βρύσες με τα ονόματα «Αρχόντω» κι «Κρυστάλλω». Από τις πολλαπλές κρήνες τους ρέει ακατάπαυστα το κρύο νερό που κατεβαίνει από δεκάδες πηγές, δημιουργώντας μια συμφωνία υγρών ήχων που συνοδεύει κάθε βήμα. Η τοπική παράδοση θέλει τον κάθε επισκέπτη που δοκιμάζει από αυτό το νερό να δεσμεύεται συναισθηματικά με τον τόπο –κάποιοι λένε μάλιστα πως θα καταλήξει να παντρευτεί εδώ. Μια φράση που ίσως αποκρύπτει μια βαθύτερη αλήθεια: κανείς δεν φεύγει ανεπηρέαστος από αυτά τα μέρη.
Πιο πέρα, η πλακόστρωτη πλατεία απλώνεται σαν μπαλκόνι πάνω από την κοιλάδα. Γιγάντια πλατάνια προσφέρουν σκιά, ενώ ο ναός του Αγίου Νικολάου στέκει με αξιοπρέπεια. Στα παραδοσιακά καφενεία, ο χρόνος μετριέται με το άρωμα του καφέ και τις ατέλειωτες κουβέντες.
Ίχνη Αυτοκρατοριών
Κάπου στη ρεματιά, μακριά από τα βλέμματα, κρύβεται ένα κτίσμα που φέρει το βάρος επτά αιώνων. Η Παναγία Βελλάς, πιο γνωστή ως Κόκκινη Εκκλησιά λόγω των έντονα χρωματισμένων πλίνθων της, χτίστηκε γύρω στο 1280 κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας των Κομνηνοδουκάδων στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Ο κτίτορας της, πρωτοστράτορας Θεόδωρος Τσιμισκής, άφησε ένα αρχιτεκτονικό κειμήλιο που προηγείται χρονικά ακόμα και της περίφημης Παρηγορήτισσας στην Άρτα. Το κόκκινο της τοιχοποιίας αντιθέτει δραματικά με το σκούρο πράσινο των δέντρων, δημιουργώντας μια εικόνα που σε μεταφέρει στα χρόνια του Βυζαντίου.
Όταν τα Μοναστήρια Γίνονται Οχυρά
Στις απαρχές του 18ου αιώνα –συγκεκριμένα γύρω στο 1714– ιδρύεται η Ιερά Μονή του Αγίου Γεωργίου. Δεν θα έμενε όμως απλώς ένα τοπικό θρησκευτικό κέντρο. Έναν αιώνα αργότερα, τον Μάιο του 1821, μετατράπηκε σε σημείο συνάντησης για την επανάσταση κατά της οθωμανικής κυριαρχίας. Κάτω από την καθοδήγηση του ηγούμενου Χριστόφορου, οπλαρχηγοί από τα Τζουμέρκα και τα Ραδοβύζια –ανάμεσά τους ο Γώγος Μπακόλας– συγκεντρώθηκαν στο μοναστήρι και κήρυξαν τον αγώνα. Οι τοιχογραφίες που δημιούργησαν ζωγράφοι από τα Καλάρρυτα στο εσωτερικό του ναού έγιναν σιωπηλοί μάρτυρες ιστορικών στιγμών. Δεν είναι τυχαίο που το μοναστήριο έχει χαρακτηριστεί ως η «Αγία Λαύρα της Ηπείρου».
Το Τίμημα της Ελευθερίας
Ο ανυπότακτος χαρακτήρας του τόπου επανεμφανίστηκε με ένταση κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Τον Απρίλιο του 1943, ο στρατηγός Ναπολέων Ζέρβας εγκαθίδρυσε εδώ το Γενικό Στρατηγείο του ΕΔΕΣ, μετατρέποντας το χωριό σε επιχειρησιακό κέντρο της Εθνικής Αντίστασης. Για κάποιες εβδομάδες, αυτός ο μικρός οικισμός στα Αθαμανικά λειτούργησε ως αυτό που πολλοί αποκάλεσαν «την πρώτη πρωτεύουσα της ελεύθερης ορεινής Ελλάδας».
Η απάντηση δεν άργησε. Στις 5 Μαΐου 1943, η γερμανική πολεμική αεροπορία εξαπέλυσε καταιγιστικό βομβαρδισμό. Πάνω από τετρακόσιες βόμβες έπεσαν στο χωριό, αφήνοντας πίσω νεκρούς και ερείπια. Η τιμή για την αντίσταση πληρώθηκε με αίμα, αλλά το πνεύμα του τόπου δεν κατέρρευσε.
Η Κλήση του Άγριου
Σήμερα, το Βουργαρέλι αποτελεί την πιο προσιτή είσοδο για όσους επιθυμούν να εξερευνήσουν τα Αθαμανικά Όρη. Η περιοχή προσφέρει πλούσια βιοποικιλότητα και άγρια τοπία. Οι πεζοπορικές διαδρομές που ξεκινούν από τον οικισμό διατρέχουν πυκνά δάση ελάτων, οδηγώντας σε απομονωμένα ξωκλήσια, εγκαταλελειμμένους νερόμυλους και σημεία με πανοραμική θέα. Η λαϊκή αρχιτεκτονική αποκαλύπτεται σε πέτρινα γεφύρια που διασχίζουν ορμητικά ρυάκια το θρυλικό Νεραϊδογέφυρο είναι το πιο γνωστό, αλλά υπάρχουν κι άλλα, μικρότερα και πιο κρυμμένα, στο ρέμα Κοραή.
Για τους λάτρεις των καταρρακτών, η τοποθεσία «Γιαννίτσι» προσφέρει ένα καταπράσινο καταφύγιο με ορμητικά νερά, ενώ οι διπλοί καταρράκτες της Σούδας και εκείνοι στα Θεοδώριανα αποτελούν δημοφιλείς προορισμούς για ημερήσιες εξορμήσεις.
Κάθε τόπος κρατά τις δικές του ιστορίες, αλλά λίγοι τις φυλάνε με τέτοια πίστη. Το Βουργαρέλι είναι ένας από αυτούς. Εδώ, το παρελθόν δεν είναι απλώς ανάμνηση –είναι παρόν. Κυλά μέσα από τα ορμητικά νερά των βρυσών, αντηχεί στους θόλους των ναών, κρύβεται στις πλίνθους των βυζαντινών εκκλησιών.
Ο επισκέπτης που φτάνει εδώ δεν βρίσκει μόνο ένα ορεινό καταφύγιο από την αστική πραγματικότητα. Βρίσκει έναν τόπο όπου η ιστορία αρνείται να ξεθωριάσει, όπου τα βουνά φυλάνε μνήμες αιώνων, κι όπου –όπως λέει ο μύθος– ένα γουλιά νερό αρκεί για να σε δέσει για πάντα.
Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Ποταμούλας
